Karadeniz’in yemyeşil doğasının ve kültürel zenginliğinin bir yansıması olan Rize Bezi (Feretiko), asırlardır bu coğrafyanın dokusunu taşır. Sadece bir tekstil ürünü değil, aynı zamanda doğal yaşamın bir simgesi olan bu bez, hem sağlamlığı hem de doğallığıyla öne çıkar.
Rize Bezi Nedir?
Rize Bezi, kenevir (yerel adıyla kendir) ipliği kullanılarak geleneksel tezgahlarda dokunan, doğal bir tekstil ürünüdür. İlk kez ne zaman ve kimler tarafından üretildiği tam olarak bilinmese de, kökenlerinin Osmanlı dönemine dayandığı düşünülmektedir. Bu bez, ter emici ve havsız yapısı sayesinde geçmişte iç çamaşır yapımında sıkça tercih edilmiştir. Dokuma işlemlerinde kullanılan iplikler, zamanla kenevirden pamuk ve yün ipliğine geçiş yapmıştır.
Rize Bezi’nin Öne Çıkan Özellikleri
Rize Bezi, sadece dokusu ve dayanıklılığıyla değil, aynı zamanda sağlık açısından sunduğu faydalarla da dikkat çeker:
- Doğallık: Hammaddesi olan kenevir ve pamuk iplikleri hiçbir kimyasal işlem görmez. Kendine özgü ot kokusu, doğallığının bir göstergesidir.
- Dayanıklılık: Ketene göre dört kat daha sağlamdır ve uzun yıllar boyunca kullanılabilir.
- Sağlık Deposu: Vücudu sıcak havalarda serin, soğuk havalarda ise sıcak tutarak doğal bir klima etkisi sağlar.
- Estetik ve Kullanım Alanları: Feretiko, iç giyimden ev tekstiline, aksesuar süslemelerinden dış giyime kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir.
Tarihi Yolculuğu
Geçmişte Rize halkının en önemli geçim kaynaklarından biri olan dokumacılık, kenevir ipliği üretiminin azalması ve çay tarımının yaygınlaşmasıyla gerilemiştir. Ancak, unutulmaya yüz tutmuş bu sanat günümüzde yeniden canlandırılmıştır. Halk eğitim merkezlerinde düzenlenen kurslarla Rize Bezi’ne olan ilgi artırılmaya çalışılmakta, modern dokuma atölyelerinde ise geleneksel tekniklerle üretim devam etmektedir.
Teknik Detaylar
- Dokuma Yöntemi: Bezayağı örgü tekniğiyle dokunmaktadır.
- Ağırlık ve Yapı: Metrekare başına yaklaşık 150 gram ağırlığa sahiptir.
- Kullanılan Malzemeler: Çözgü iplikleri pamuktan, atkı iplikleri ise kenevirden oluşur.
- Görünüm ve Doku: İnce, yumuşak ve estetik bir görünüme sahiptir.
Rize Bezi Yapım Aşamaları
Rize Bezi’nin yapım süreci, doğanın sunduğu hammaddelerle el emeğini birleştiren titiz bir sanat eseridir. Bu eşsiz bezi dokumak için önce kenevir bitkisi toplanır, ardından çeşitli işlemlerle beze dönüştürülmektedir. Şimdi bu aşamaları hem sade hem de keyifli bir anlatımla ele alalım (Saatçioğlu, 2014):
1. Kenevir Hasadı: Doğadan İlk Adım
Nisan-Mayıs aylarında ekilen kenevirler, yaz sonuna doğru 1,5-3 metre boyuna ulaşır. Bu büyülü bitkiler, tahra gibi aletlerle özenle kesilmektedir. Toprağından arındırılan kenevirler, demetler halinde güneşte kurutularak dokuma için ilk hazırlıkları yapılmaktadır.
2. Kenevirin Çürütülmesi: Sabır ve Doğanın Gücü
Bu aşama, kenevir liflerinin ayrılması için oldukça önemlidir. Karadeniz’in akarsularında ya da yağmurun şefkatli ellerinde çürütülen kenevirler, sabrın ve doğanın birleşimiyle bir sonraki adıma hazır hale gelir.
3. Liflerin Ayrılması ve Dövme İşlemi
Kuruyan saplar, tokmaklarla dövülerek ince liflere ayrılmaktadır. Bu işlem, kopali adı verilen geleneksel araçlarla yapılır. Lifler daha sonra taranır ve ipek gibi yumuşak bir dokuya ulaşmaktadır.
4. İplik Eğirme: Dönüşüm Başlıyor
Taranan lifler, öreke ya da iğ adı verilen aletlerle ipliğe dönüştürülür. Eskiden odun külü ve mısır unu ile hazırlanan karışımlarla bu iplikler ağartılır. Daha sonra dokuma işlemi için hazırlanmaktadır.
5. Çözgü Hazırlığı ve Dokuma
Hazırlanan iplikler, çözgü dolaplarına alınarak dokuma tezgahında şekillenmeye başlar. Her atkı ipliği, çözgü ipliklerinin arasından geçerek bir sanat eserine dönüşür. Sonunda, dokuma işlemi tamamlanır ve Rize Bezi doğar.
Keyifli Bir Geleneksel Dokunuş
Rize Bezi’nin her aşaması, doğanın sunduğu hediyelerle insan emeğinin birleşiminden doğar. Bu süreçte kullanılan her teknik ve araç, hem geçmişin bilgeliğini hem de geleceğin sürdürülebilir yaşam felsefesini taşımaktadır.
Kenevir bitkisinin doğadan beze dönüşme hikayesi, Karadeniz’in emeğe dayalı kültürünün ne kadar güçlü olduğunu bir kez daha hatırlatır. Rize Bezi, sadece bir tekstil ürünü değil, geçmişten günümüze gelen bir yaşam mirasıdır.
Günümüzde Rize Bezi
Bugün Rize Bezi, hammaddesi ithal edilerek bölgede yeniden üretilmektedir. Desenlerinde yerel motifler kullanılan bu bezler, bölge ekonomisine önemli katkılar sağlarken, geleneksel dokuma sanatını da yaşatmaktadır. Özellikle iç pazarda olduğu kadar dış pazarda da ilgi görmektedir.